İSTANBUL’DA BASILAN İLK KİTAP

ARBA’AH TURİM

 Kime sorsanız, “İlk Türk matbaası Osmanlı döneminde İbrahim Müteferrika tarafından, Yirmisekizzâde Mehmed Said Paşanın teşvik ve desteğiyle 16 Aralık 1727 tarihinde İstanbul’da kuruldu” der… Bu matbaada, 17 eser –toplam 22 cilt– basıldığı da birçok yerde yazar (ilki Vankulu Lûgatı’dır)… Ben size şimdi, bundan 234 sene evvel İstanbul’da Yahudiler tarafından kurulan matbaada basılan bir kitabı anlatacağım…

Osmanlı İmparatorluğunda basıldığı bilinen tek “inkunabel”, Jacob ben Asher’in eseri Arba’ah Turim’dir ve David-Samuel Ibn Nahmias kardeşler tarafından, 13 Aralık 1493’te İstanbul’da (4 Tevet 5254) basılmıştır. (Latincesi “Incunabulum” olan ve “beşik” demek olan bu terim [inkunabel], 1450-1500 seneleri arasında basılan eserler için [mesela, Gutenberg Matbaasında basılan eserler] kullanılmaktadır.) 

 Rosenthaliana Kütüphanesinde

 Arba’ah Turim (Kanun Şifresinin Dört Emri), Türkiye’de –sadece İbranicede değil– herhangi bir dilde basılmış ilk kitaptır. 800 sayfaya yakın bu büyük kitabın on iki kopyasının kullanıma açık koleksiyonlarda olduğu bilinmektedir ama bunlardan yalnızca birkaçı tam veya tama yakındır. Başlangıçta “Rosenthaliana Kütüphanesi” bu kitabın yalnızca bir bölümüne sahipti; fakat “Amsterdam Üniversitesi Kütüphanesi Dostları Cemiyeti”nin 1992 yılındaki hediyesi sayesinde kütüphane şimdi olağanüstü –ve neredeyse tam– bir kopya ile övünüyor.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yahudi Göçü Matbaayı da Getirdi

 Ibn Nahmias kardeşlerin İstanbul’daki matbaasının kuruluşunun 1492 baharındaki İspanya’dan Yahudi göçünün doğrudan bir sonucu olması son derece mümkün görünmektedir. Kitabın fiziksel açıdan incelenmesine göre, öyle görünüyor ki farklı bölümlerin “inisyal kelimeler”inde büyük kare İbrani yazı tipi kullanılmıştır. Bölümler ve paragraflarda ise Eliezer ben Abraham Alantansi’nin Aragon’daki matbaasıyla (Hijar [Ixar], 1485 ile 1490 seneleri arası) aynı yazı karakteri kullanılmıştır. Kitabın girişindeki güzellikle dekore edilmiş “Alef inisiyali”, Cordobalı Hıristiyan gümüş kuyumcusu Alfonso Fernandez tarafından kesilmiştir ve ayrıca bu matbaanın da dekoratif stilindedir. Fakat metin için kullanılan yarım el yazısı karakteri, Napoli’de Joshua Solomon Soncino tarafından 1490-91 arasında kullanılanla aynı görünmektedir. Folyo kâğıdı ve hareketli boğa kafası şeklindeki filigranı kuzey İtalya’da üretilmiştir ve Piccard’ın bu tür filigranla ilgili referans çalışmasına göre Turim’in basıldığı yıl üretilmiştir.

İspanyol Yahudisi lbn Nahmias kardeşler, Hijar’daki matbaa ile büyük olasılıkla herhangi bir yolla irtibatlıydı. Kardeşler, İspanyol kralının kovmasından sonra İspanya dışında bir matbaa kurmayı planlıyorlardı ve Hijar’dan beraberlerinde bazı matbaa materyallerini alarak 31 Temmuz 1492’de Isaac Abravanel adındaki devlet adamı tarafından idare edilen zengin bir Yahudi grubuyla Valensiya’dan Napoli’ye yelken açtılar. Napoli’ye gelişlerinden hemen sonra patlak veren veba salgını, kardeşlerin (büyük ihtimalle Napoli’deki matbaacılar ve dizgicilerle birlikte) Sultan II. Bayezid’in gelen Yahudi göçmenlere merhabasını bağışladığı İstanbul’a kaçmalarına neden oldu. Napoli’de en önemli materyallerini, Joshua Solomon Soncino’un yarım el yazısı karakterinin matrislerini veya delgilerini elde ettiler ve kuzey İtalya’dan kâğıtlarını aldılar. Tüm yıl boyunca (1493), Türk Yahudisi bir allame olan Eliah ben Benjamin Halevi’nin editör ve profesyonel okuyucu olarak yardımını alarak Arba’ah Turim üzerinde çalıştılar.

 

Mini pusula: Osmanlı topraklarında inkunabel basıldığı söylenirdi ama orijinal kopyalarının nerede olduğu bilinmezdi… Tarihçi Samet Budak Beyefendi, araştırmasıyla bize bunu göstermiş oldu: huzurlarınızda kendisine teşekkürü bir borç bilirim.

  .*.

Hoş kalın!…

 Kaynaklar

A. K. Offenberg, ‘The First Book Produced at Constantinople. (Jacob ben Asher’s Arba’ah Turim, December 13,1493)’ in his A Choice of Corals. Facets ef Fifteenth-Century Hebrew Printing (Nieuwkoop 1992) P. 102-132 (Bibliotheca Humanistica & Refrmatorica 52).
A. K. Offenberg, ‘Arba’ah Turim. Aan de wieg van de mediterrane boekdrukkunst’, Streven. Cultureel maatschappclijk maandblad 60 (1993) P. 714 – 727.